Trudności dotyczące mowy i języka

Dowiedz się, co możesz zrobić, aby pomóc swojemu dziecku komunikować się z otoczeniem, wyrażać swoje uczucia i być dobrze rozumianym.

Posługiwanie się językiem to jedna z najważniejszych umiejętności, jakie dziecko nabywa w całym procesie rozwoju. Wszystko, co robimy w domu, szkole czy pracy wymaga komunikowania się z rodziną, przyjaciółmi, kolegami i współpracownikami. Bez umiejętności używania języka niezwykle trudno jest wyrażać myśli i uczucia, budować trwałe relacje, przekazywać i odbierać informacje i uczyć się życia w świecie.

Możliwość używania i rozumienia języka jest niezbędna w życiu twojego dziecka. Dzieci uczą się mówić bardzo szybko – dlatego tak ważne są lata przed rozpoczęciem nauki w szkole, a rodzice i opiekunowie odgrywają w tym okresie kluczową rolę w rozwoju kompetencji komunikacyjnych małego człowieka.

Problemy z mową i językiem to także jedne z najczęściej spotykanych u dzieci trudności rozwojowych. Badania wykazały, że w Polsce problemy z prawidłową wymową ma ponad 40% trzylatków i połowa czterolatków – a u starszych dzieci problemy jeszcze się pogłębiają!

Posługiwanie się językiem to umiejętność kluczowa dla procesu uczenia się. Tymczasem na przykład badania przeprowadzone przez Basic Skills Agency (BSA, brytyjską instytucję odpowiedzialną m. in. za walkę z analfabetyzmem – przyp. tłum.) wykazały, że – zdaniem nauczycieli – w Wielkiej Brytanii 50% dzieci rozpoczynających naukę w szkole ma w tej dziedzinie braki, które uniemożliwiają lub utrudniają im dobry start edukacyjny.

Jakiego typu problemy z mową i językiem zdarzają się dzieciom najczęściej – i jak my, dorośli, możemy im pomóc?

Rozumienie mowy

Dzieci mogą mieć problemy z rozumieniem znaczenia słów i pojęć. Trudność może im sprawiać wykonywanie poleceń, rozumienie zasad gier i zadań, chwytaniem sensu i znaczenia tego, co się do nich mówi. Często zdarza się, że dzieci z tego typu trudnościami zachowują się tak, jakby wszystko rozumiały – bo na przykład obserwują i naśladują zachowania innych dzieci albo zgadują na podstawie kontekstu. Czasami jednak bywają uznawane za „trudne” czy „niegrzeczne” po prostu dlatego, że nie rozumieją tego, co się do nich mówi.

Mowa

Dzieci mogą także mieć problemy z używaniem języka, z wymawianiem słów czy układaniem zdań o poprawnej strukturze. Wiąże się to z trudnościami w wyrażaniu myśli w czasie gier, nauki czy zabawy, a także z wyrażaniem uczuć i emocji.

Problemy z artykulacją i dźwiękiem

Bywa, że dzieci mówią w sposób mało zrozumiały – czasami posługuja się ograniczoną ilością dźwięków, czasami trudno im wymawiać poszczególne głoski, czy to w prostych, czy bardziej skomplikowanych słowach. Takie dzieci trudno zrozumieć, a zdarza się także, że same niechętnie mówią – bo boją się, że nie zostaną zrozumiane.

Uwaga i słuchanie

Wiele dzieci mających trudności z mową i językiem ma także problemy ze słuchaniem tego, co mówią inni (mimo, że ich słuch działa bez zarzutu). Trudno im skoncentrować się na konkretnym zadaniu i słuchać instrukcji podawanych przez dorosłych.

Kompetencje społeczne

Rozwój umiejętności społecznych dziecka, jego poczucia własnego „ja” i postrzegania innych, zdolności do wchodzenia w relacje – problemy z mową i używaniem języka mogą mieć negatywny wpływ na wszystkie to zjawiska.

Skutki trudności dotyczących mowy i języka

Problemy występujące w jednym lub kilku z tych obszarów mogą mieć poważny wpływ na to, jak dziecko przeżywa wczesny etap edukacji. To, jak głęboki będzie ten wpływ, zależy od intensywności problemów i czynników indywidualnych.

Ustalony porządek

Dzieci z trudnościami dotyczącymi mowy i języka mogą mieć problem z uczeniem się i zachowywaniem ustalonego porządku dnia. Jeśli na przykład dziecko ma problem z rozumieniem mowy, trudne może się dla niego okazać wykonywanie poleceń, szczególnie tych, w których chodzi o rozróżnienie przeciwieństw (co „należy” robić, a czego robić „nie wolno”).

Zdania złożone

Trudnością dla takiego dziecka może być na przykład rozumienie zdania składającego się z większej liczby elementów, na przykład: „Weź papier i kredki, i usiądź w kąciku do rysowania”. Dziecko może zrozumieć (i wykonać) poszczególne elementy tego polecenia, ale kiedy słyszy je w całości – nie jest w stanie przetworzyć całej informacji na raz. Pomocne może się okazać używanie krótszych, prostszych zdań i wykorzystywanie gestów dla podkreślenia ich treści.

Wyrażanie samego siebie

Dzieci, które mówią w sposób mało zrozumiały, przez co otoczenie ma trudności z ich zrozumieniem, mogą mieć zahamowania i opory przed przyłączaniem się do zabaw, przed mówieniem o sobie, zadawaniem pytań, opowiadaniem historii i nawiązywaniem przyjaźni. Mogą także nie radzić sobie ze wspólnym śpiewaniem piosenek, rozumieniem opowiadanych bajek i zapamiętywaniem informacji. W takiej sytuacji pomóc może danie dziecku konkretnego wyboru – wraz ze słowami, które się z tym wyborem wiążą, na przykład: „Czy chcesz się bawić samochodzikami, czy malować?”.

Uwaga i słuchanie

Trudności ze słuchaniem i koncentracją mogą utrudniać dzieciom branie udziału w zabawie, rozumienie idei robienia czegoś na zmianę – i oczywiście słuchanie i wykonywanie poleceń. Słabe poczucie czasu i rozumienie kolejności wykonywania rutynowych czynności może prowadzić do utraty poczucia bezpieczeństwa – zwłaszcza w sytuacjach, kiedy utrwalony już przez dziecko porządek czynności zmienia się. Pomocne może być trzymanie się ustalonego porządku i przygotowanie związanych z nim obrazków ilustrujących kolejne działania.

Problemy z zachowaniem

Poczucie frustracji i dezorientacji wynikające z trudności dotyczących sfery mowy i języka może prowadzić do problemów z zachowaniem. Dziecko może dawać upust negatywnym emocjom w sposób oczywisty, albo stać się ciche i wycofane, kiedy czuje, że proces komunikacji jest zbyt trudny, aby podejmować kolejne próby.

Wsparcie edukacyjne

Poza trudnościami natury ogólnej dzieci mające problemy z mową i językiem mogą także doświadczać konkretnych trudności podczas prób opanowania programu nauczania na wczesnym etapie edukacji. Realizacja większości podstawowych celów edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej zależy bezpośrednio lub pośrednio od kompetencji dziecka w dziedzinie słuchania, rozumienia i komunikacji. Dzieci ze wspomnianymi powyżej problemami będą potrzebowały dodatkowej pomocy, aby osiągnąć zaplanowane cele edukacyjne.

Pomocne strategie

Istnieje szeroki wybór praktycznych działań umożliwiających rozpoznanie i wspieranie dzieci, które mogą mieć trudności z mową i językiem.

W przypadku niektórych maluchów dużą pomocą w realizowaniu ustalonego porządku działań i poznawaniu nowych słów i koncepcji są różnego rodzaju wskazówki wizualne. Możesz wykorzystać rysunki czy zdjęcia dziecka wykonującego konkretne czynności i stworzyć z nich obrazkowy „rozkład jazdy” na cały dzień. Te same obrazki możesz także wykorzystać aby pomóc dziecku w wyborze czynności.

Jeśli dziecko ma problem z mówieniem, może wskazać konkretny obrazek ilustrujący czynność, o którą mu chodzi. Zanim poprosisz dziecko, aby wykonało jakąś czynność, zademonstruj mu ją, aby miało praktyczne, wzrokowe informacje o kolejności działań niezbędnych do osiągnięcia zaplanowanych efektów.

Możesz także rozważyć wykorzystanie Makatonu – albo innego podobnego języka opartego na gestach – aby umożliwić dziecku wyrażanie myśli i uczuć nawet wtedy, kiedy nie potrafi formułować słów.

Jedną z najtrudniejszych rzeczy z punktu widzenia mówiącej osoby dorosłej jest kontrolowanie własnego języka podczas rozmowy z dziećmi – a to jedna z najważniejszych umiejętności, dzięki którym możesz pomóc dziecku rozwijać jego kompetencje językowe. Staraj się mówić nieco wolniej, mów prostym językiem, często powtarzaj nowe słowa i pojęcia.

Nie próbuj wypełniać ciszy– niektóre dzieci potrzebują czasu na zastanowienie się, zanim coś powiedzą. Musisz zostawić im na to chwilę, nic nie mówiąc. Staraj się zredukować ilość zadawanych pytań i podkreślaj najważniejsze słowa w zdaniu – te, które niosą ze sobą podstawowe informacje („Popatrz, jaki duży miś!”).

Przyciągnij uwagę dziecka, tak, aby zainteresowało się tym, co robisz. Powiedz jego imię, poczekaj, aż na ciebie spojrzy. Możesz pomagać dziecku kształtować jego język dając mu wybór: „Napijesz się wody czy mleka?”. Możesz także powtarzać to, co powiedziało dziecko, aby potwierdzić, że to rozumiesz – ale także po to, aby usłyszało, jak te słowa powinny brzmieć.

Kiedy mówisz o codziennych, znanych dziecku czynnościach, używaj prostego języka, powtarzaj wyrażenia, komentuj i opisuj to, co robi dziecko w czasie swobodnej zabawy, próbuj także rozszerzać i rozwijać to, co ono powiedziało, dodając do tego nowe słowa. Jeśli na przykład dziecko powie „O, ciężarówka!”, ty odpowiedz: „Tak, to jest duża, niebieska ciężarówka”.

Angażuj w ten proces nauczycieli swojego dziecka – będzie im dużo łatwiej, jeśli przekażesz im wszystkie informacje niezbędne do kształtowania jego kompetencji językowych. Powiedz nauczycielom, jeśli twoje dziecko używa jakichś specjalnych słów czy gestów na określenie konkretnych rzeczy. Jeśli masz wrażenie, że dziecko ma szczególne potrzeby dotyczące mowy i języka, porozmawiaj o tym z jego nauczycielem czy wychowawcą: obecnie w prawie każdej szkole i przedszkolu dostępny jest logopeda, który może pomóc dziecku, a tobie udzielić ważnych wskazówek dotyczących pracy w domu.

Uwaga i słuchanie

Niezwykle ważne jest, aby dziecko słuchało języka mówionego. Większość dzieci interesuje się tym, co ludzie mówią i będzie to robić w sposób zupełnie naturalny – niestety zdarzają się takie, którym skupienie uwagi i słuchanie sprawiają trudność, co może negatywnie wpłynąć na rozwój ich kompetencji językowych.

Umiejętność skupienia uwagi i słuchania pomaga także w rozwoju kompetencji społecznych. Dziecko musi nauczyć się skupiać na drugiej osobie i słuchać jej, aby móc wykonywać różne czynności na zmianę, utrzymywać kontakt wzrokowy, angażować się w rozmowę i zabawę. Możesz mu w tym pomóc:

1. Usuń to, co przeszkadza i rozprasza. Dziecku łatwiej będzie się skupić, jeśli dookoła nie panuje hałas i jeśli nie ma czegoś, co odciąga jego uwagę. Wyłącz telewizor i radio, aby dziecko mogło skupić całą uwagę na tobie.
2. Patrz na dziecko, kiedy z nim rozmawiasz. To pokazuje, jak ważny jest kontakt wzrokowy i sprawia, że dziecko wie, że go słuchasz.
3. Chwal dziecko za skupienie uwagi i słuchanie. W ten sposób będzie ono wiedziało, że idzie w dobrym kierunku i będzie szybciej rozwijać potrzebne umiejętności.